Triết lý trong nghệ thuật Bonsai

Bonsai Nhật bản là một khái niệm dùng để chỉ việc trồng cây cảnh trong chậu của người Nhật. Bonsai (Bồn Tài) là một từ có nguồn gốc từ Trung Quốc và đã được du nhập vào Nhật. Ban đầu Bonsai chỉ là một kiểu trang trí nhà của người Trung Quốc với việc sử dụng những loại cây lùn ngoài tự nhiên được để trồng vào chậu nhỏ. Nó giúp trang trí khung cảnh không gian cho căn nhà được thêm thẩm mỹ hơn. Điểm đặc biệt là việc những cây “lùn” có thể sống được trong môi trường thiếu sáng. Chúng có thể sống lâu năm và có hình dáng đặc biệt tùy người tạo.

Bonsai sau khi du nhập vào Nhật đã trở thành một loại hình nghệ thuật. Bon (cái khay, cái chậu) Sai (cây, trồng cây). Bonsai nghĩa là cây được trồng trong chậu, được tạo dáng đặc biệt man tính nghệ thuật, thẩm mỹ cùng với thông điệp ý nghĩa riêng biệt.

Vậy Bonsai nghĩa là những cây cảnh nhỏ hoặc nhóm cây cảnh nhỏ được trồng trong những chậu nhỏ và được tạo dáng với những hình thù độc đáo. Đặc biệt dù nhỏ nhưng chúng lại mang dáng dấp cổ thụ kỳ vĩ, giống như một thế giới thu nhỏ.

– Sắc thái Thiền trong nghệ thuật bonsai Nhật Bản

Khi Bonsai du nhập vào Nhật chúng được kết hợp những yếu tố mang sắc thái Thiền vào việc tạo hình. Mỗi tác phẩm bonsai đều mang một ý nghĩa và ẩn chứa một câu chuyện rất thú vị. Điểm đặc biệt ở đây chính là việc những chậu cây bonsai luôn mang một vẻ đơn giản, hóa cánh. Nhưng lại luôn gợi sự hình dung, trí tưởng tượng cho người chiêm ngưỡng chúng.

Người Nhật vốn rất yêu thiên nhiên. Do đó mọi thứ trong cuộc sống của họ, những suy nghĩ riêng hay những đề tài tôn giáo đều trở thành nguồn cảm hứng để họ tạo nên những chậu bonsai độc đáo.

1 -Nguồn gốc Bonsai là từ Trung Quốc nhưng phát triển chủ yếu là ở Nhật, nơi mà một số giá trị thẩm mỹ, triết lý và tôn giáo đã có từ lâu, thể hiện qua sở thích tinh luyện thành nét đơn sơ và tinh túy nhất.

2 -Shinto là một tôn giáo, một triết lý và là một tín ngưỡng của dân tộc Nhật, mà nét tinh hoa sâu sắc nhất là sự hòa hợp với thiên nhiên.

3 -Triết lý Thiền với các khái niệm cơ bản Wabi, Sabi kết hợp với Kami làm thành bộ ba gây cảm hứng cho nghệ thuật Bonsai.

Kami– đồng nghĩa với “thần linh”- có thể định nghĩa như là tinh thần hoặc động lực bên trong của sự việc, cácc phẩm vật do con người tạo ra, các biến cố tự nhiên và dĩ nhiên là cây cỏ nữa, bởi lẽ các thứ này đều có thể là nguồn của hầu hết mọi cảm hứng tôn giáo.

Wabi là ý thức về sự hài hòa nội tâm, hạnh phúc và thỏa mãn mà chúng ta có thể trải qua bằng cách suy nghiệm về sự bao la của thiên nhiên. Wabi hàm chứa khái niệm về sự nhẫn nhục, từ tốn khi phải đối đầu với thiên nhiên, khái niệm chấp nhận các biến cố tự nhiên. Một quan niệm như thế không đặt con người vào trung tâm của vũ trụ, mà xem con người như là một phần ở trong thế quân bình với vũ trụ.

Sabi là thú vui sở hữu, chăm sóc và yêu thích các sự vật đã được con người biến đổi, yêu thích thiên nhiên và sự trôi qua của thời gian. Sabi cũng tượng trưng cho sự giản dị, khắc khổ và tôn nghiêm.

KYUZO MURATA, một bậc thầy có uy tín hàng đầu ở Omiya (làng Bonsai ở Nhật), người đã nhiều năm giữ nhiệm vụ bảo trì bộ sưu tập Bonsai của Hoàng đế Nhật bản, đã giải thích rõ ràng về các khái niệm Wabi và Sabi trong thế giới Bonsai như sau:
 

“Tôi nghĩ là các cảm xúc này có giá trị phổ quát mà mỗi người chơi cây kiểng Bonsai đều ít nhiều có lưu ý đến. Hơn nữa, tôi vẫn nghĩ là nếu đã có một phương pháp gây hứng thú và chăm sóc cây được thừa nhận trongmột thế giới mà sự tiêu thụ được xem như là một cung cách sống; thì đó là một điều hay. Phải chăng đó là một hình thức phản đối lại mối tương quan ngày càng xa vời giữa chúng ta và thiên nhiên?
 

Trong một thế giới sống vội vã, việc trồng cây Bonsai có thể dạy cho chúng ta rằng sự mất kiên nhẫn thường dẫn đến thất bại, và các hiện tượng thiên nhiên như hạn hán, mưa, tuyết, giá băng vẫn còn là một phần và là một mảnh đời của chúng ta, có thể ngăn cản chúng ta thực hiện những ý đồ và những kế hoạch của mình. Chăm sóc một cây, hiểu được các cơ chế và các nhu cầu của no cũng có thể khiến ta ý thức được là sự sống còn của chúng ta tùy thuộc vào cây cỏ. Sự tạo ra một cây Bonsai là một cách nhắc nhở thường xuyên và tuyệt diệu cho chúng ta rằng: thiên nhiên không phải là đầy tớ của con người.
 

Không thể xem Bonsai như là một cảnh trí được phác họa lại, hay hình chụp một cảnh tượng được trình bày theo ba chiều. Đồng ý là ta dùng thiên nhiên làm đối tượng, nhưng mục đích phải là một phác họa đã được “tinh chế” nhưng mục đích phải là một phác họa đã được “tinh chế” và “cắt tỉa” trong trí trước khi ta bắt đầu sáng tạo. Chỉ khi ấy ta mới có thể xem no là một nghệ thuật được. Bonsai có thể được định nghĩa như là một sự hòa hợp giữa thiên nhiên và nghệ thuật.
 

Mục đích của Bonsai là nháy lại thiên thiên. Thiên nhiên biểu lộ sự vĩnh cửu trong một xu thế vận động rất chậm, và Bonsai chứng minh cho quan niệm này về qui trình vận động của thiên nhiên. Bonsai như thế thì không thể nào không bước vào thế giới Wabi và Sabi đã nói ở trên.
 

Wabi là một trạng thái tinh thần hoặc một chỗ, hoặc một khung cảnh trong một nghi thức nào đó. Đó là một cảm tưởng thật đơn sơ, trầm lặng nhưng trang nghiêm. Sabi là sự đơn sơ và trầm lặng cảm nhận từ một sự vật gì đó đã già, đã quen thuộc và đã được sử dụng nhiều lần. Bạn hãy thử tưởng tượng mình đang ngắm cảnh vườn đá Ryoanji ở Kyoto vào buổi hoàng hôn, một ngày cuối thu, dưới cơn mưa phùn… sau đó bạn nhắm mắt lại và suy nghiệm. Có thể bạn không nghĩ đến điều gì cả, nhưng đầu óc và tâm hồn bạn tràn ngập một niềm vui sướng và hài lòng nào đó. Cảm giác đó chính là Wabi.

Tôi tin chắc là mục đích tối hậu của việc tạo ra Bonsai là tạo ra cảm giác Wabi hoặc Sabi này trong Bonsai. Tôi không có đủ kiến thức để giải thích cái tinh túy của Wabi hay Sabi nhưng tôi nghĩ là tinh túy của triết lý là tìm sự thật, đức hạnh và thẩm mỹ; mà những điều này đúng là tinh túy của Bonsai.
 

Cảm giác Wabi hay Sabi là cái gì gần như là khắc hỷ hay kiên nhẫn, có thể dẫn ta đến Thiền của Phật giáo. Các điều này không phải dễ cảm nhận: đó là một cái gì đó có kỷ luật, thầm lặng nhưng nghiêm khắc. Đó là cảm giác thông thường ở những người rất thành tín và những người tạo Bonsai. Theo tôi, cảm giác ấy là tình yêu, yêu cây cỏ, yêu con người.
 

Bonsai không phải chỉ là kỹ thuật đơn thuần. Nó là một nghệ thuật kỳ lạ qua đó ta có thể tạo ra một cảm giác thực tiễn về thiên nhiên bằng cách sử dụng và thao tác với các cây, đá, khay hoặc chậu…. trong một thời gian dài. Mỗi cây Bonsai là một tác phẩm độc đáo; không có hai tá phẩm Bonsai nào giống nhau. Bạn cũng không bao giờ hoàn tất hoặc chấm dứt công việc tạo ra một tác phẩm Bonsai mà vẫn tiếp tục mãi mãi.
 

Trong nghệ thuật Bonsai, không có trường phái đặc biệt nào dạy kỹ thuật như trong nghệ thuật cắm hoa. Đó là vì chúng ta phải bảo tồn đời sống của cây một cách thường trực. Hạn chế kỹ thuật Bonsai ở một thể cách nào đó thì kể như là không biết đến sinh lý của cây. Nếu bạn tìm cách gò bó cây theo một thể cách nào đó do bạn nghĩ ra cho một cây mà không kể đến bản chất của nó thì có thể bạn sẽ làm cho cây chết. Sinh lý của cây có giới hạn; bạn cần biết sự hạn chế đó khi tạo Bonsai.

Trích từ sách “Kỹ thuật Bonsai” – Lê Công Kiệt / Nguyễn Thiện Tịch

Xem thêm: BONSAI- Lịch sử hình thành